رێككەوتنامەی جەزائیر كە لەلایەن (سەعدون حەمادی)ی وەزیری دەرەوەی عێراق بەنوێنەرایەتی سەرۆك كۆمار و (عەباس خەلعەتبەری) وەزیری دەرەوەی ئێران، لە رۆژی (6ی ئازاری 1975ز) لەدوای گفتوگۆیەكی زۆری نهێنی نێوان هەردوو دەوڵەت ئیمزا كرا، گرنگترین تەوەرەكانی دەربارەی دابەشكردنی كەنداوی فارس و كێشەی كورد بوو.

لەئەنجامی ئەم ڕێككەوتنەدا، دەوڵەتی عێراق بەفەرمی نیوەی كەنداوی بە دەوڵەتی ئێران بەخشی تا بەڵێنی پاراستنی ئاشتەوایی سنوور بدات، بەتایبەتی  دەستهەڵگرتن لە پشتیوانی نەیارانی عێراق ( واتا خەباتی گەلی كورد) .

ئەم ڕێككەوتنامەیە گورزێكی كاریگەر بوو لە ئەزموونی كوردی لەو قۆناغەدا، چونكە خۆشەتەكدانیان بە دەوڵەتی ئێرانەوە بەچەشنێك بوو كە لەدوای ڕێككەوتنامەی جەزائیر، دەسەڵاتدارانی كورد بڕیاریان دا چەك دابنێن و كۆتایی بەئەزموونی نزیكەی (14) ساڵی حكومڕانی لە كوردستاندا بهێنن، هەربۆیە سەرلەنوێ سوپای عێراق كۆنتڕۆڵی هەرێمی كوردستانی كردەوە و دەستی كرد بە جێبەجێكردین پیلانی سێكوچكە (تەعریب، تەبعیس، تەهجیر)ی كورد، سەرەتاش لە راگواستنی گوندەكانی سەرسنورەوە  بوو، ئامانجەكەشی چۆڵكردنی سنورێكی جیۆگرافی فراوان بوو تا جارێكیتر شۆڕشی كوردی هەڵنەگیرسێتەوه، بەعس لەو باوەڕەدابوو سەرچاوەی جۆرەها پێداویستی  هاریكاریی شۆڕشی كوردی، گوندەكان و دانیشتوانەكانیانە. ‌پاشان لە قۆناغی دووەمدا، دانیشتوانی گوندەكانی لە ئۆردوگای زۆرەملێی كۆنتڕۆڵكراودا كۆدەكردەوە تا بەئاسانی چاودێریی سیاسی و سەربازی بكرێن.  

پرسیارێكی گرنگ سەبارەت بەكاردانەوەكانی دوای ڕێككەوتنامەكە لەئارادا بوو كە تائێستا بەپشتبەستن بەدیكۆمێنت وەڵام نەدراوەتەوە، ئایا دەوڵەتی پەهلەویی ئێران، بەهۆی ڕێككەوتنامەكەوە ئامانجی خۆی و دەوڵەتی عێراقی هێنایەدی، جارێكیتر ویستویەتی وەك كارتێك دژ بە دەوڵەتی عێراق، پشتیوانی لە شۆڕشێكی نوێ لە كوردستانی عێراقدا بكات تا دژ بە بەغداد بەكاریبهێنێ؟. یاخود بەپێچەوانەوە دژی هەڵایسانەوەی شۆڕش بووە و سانسۆریشی خستۆتەسەری؟.

گەڕان بەدوای وەڵامی ئەم پرسیارەش، بۆ ئەو ڕاستییە دەگەڕێتەوە كە هەمیشە لە قۆناغی هەڵگیرساندنی شۆڕشەكانی كورد، دەسەڵاتدارانی عێراق لەبری ڕەخنەگرتن لە سیستەمی دیكتاتۆری خۆیان، بڕوبیانووەكەیان ئەوە بووە كە شۆڕشەكانی كورد لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە هاندراون.

لەسەردەمی پەهلەویی دووەمدا، ژمارەیەكی كەمی ڕۆژنامە و گۆڤار چاپ دەكران، سەرجەمیان لەژێرچاودێری ڕاستەوخۆی دامەزراوە هەواڵگیریی و پۆلیسییەكانی دەوڵەتی ئێراندا بوون. بەناوبانگترین هەفتەنامەی بواری وەرزشی كە دەوڵەتی پەهلەویی ئێران بەتیراژێكی زۆر چاپی دەكرد و بودجەیەكی باشی  بۆ تەرخان كردبوو، تا گەنجان لەبەر هەواڵەكانی وەرزش كەمتر گوێبیستی هەواڵی سیاسی ببن، ناوی رۆژنامەی (تاج ورزشی) بوو، لەلایەن یانەی تۆپی پێی (تاج)ەوە بەسەرپەرشتی خاوەن ئیمتیازەكەی (پەروێز خوسرەوانی) بڵاودەكرایەوە كە كاربەدەستێكی باڵای حكومەتی پەهلەویی دووەم بوو، بەڕواڵەت بەئامانجی بایەخدان بە وەرزش و لە ناوەرۆكیشدا لەپێناو راكێشانی ئینتیمای وەرزشكاران بۆ خزمەتی سیاسەتەكانی پەهلەویی بوو.

بەپێی دیكۆمێنتێكی گرنگ، بەرپرسێكی باڵای ساواك بەفەرمی و نهێنی، فەرمانی بە هەفتەنامەی (تاج ورزشی)ی سەربەدەوڵەتی پەهلەویی داوە كە سانسۆر بخاتەسەر كۆمەڵێك بابەت، مێژووی دیكۆمێنتەكەش دەگەڕێتەوە بۆ (7ی تیرماهی 1355هـ.ش، 28ی حوزەیرانی 1976ز) واتا كەمتر لە یەك مانگ دوای هەڵگیرسانەوەی شۆرشی نوێ بەرابەرایەتی (ی.ن.ك) لە كوردستانی باشور. 

لەو دیكۆمێنتەدا هاتووە: بە هەفتەنامەكە راگەیندراوە سانسۆر بخرێتەسەر (14) بابەت و چاپ نەكرێن. 

دیارترینیان سەبارەت بە گەلی كوردە لە سەرەتای سەرهەڵدانەوەی شۆڕشی نوێی گەلەكەمان لەدوای رێككەوتنامەی جەزائیر، بریتییە لە خاڵی ژمارە (12) و تیایدا هاتووە: "ئاژانسەكان و هەروەها رادیۆ بیانییەكان رایانگەیاندووە كە لە باكوری عێراق، جارێكیتر جەنگ لەنێوان سوپای عێراق و كوردەكاندا، بەشێوەیەكی بەربڵاو دەستی پێكردۆتەوە، لەهەر سەرچاوە و ژێدەرێكەوە بەدەستتان گەیشت، نابێ چاپ بكرێت".

هەروەها گرنگترین خاڵەكانیتریش كە ئاماژەیان پێدراوە بریتین لە دانانی سانسۆر لەسەر ئەم بابەتانە كە نابێ بڵاوبكرێنەوە:

هەواڵی دانانی سەرلەشكری خۆراسان (خاڵی یەكەم). گفتوگۆی شای ئێران لەگەڵ كەناڵی تەلەفزیۆنی میسر (خاڵی دووەم). 

پێشنیازی گۆڕینی ناوی پارێزگای ئازەربایجانی خۆرئاوا بە پارێزگای رەزاییە (خاڵی سێیەم).

ئەنوەر سادات لە سەردانەكەی خۆیدا بۆ ئێران كە داوای یەك ملیار دۆلار قەرزی كردووە (خاڵی چوارەم). 

بڵاونەكردنەوەی هیچ دیدار و بابەتێكی ئەحمەدی شاملۆ (خاڵی پێنجەم).

ئەم دیكۆمێنتە گرنگە دەریدەخات كە دەوڵەتی پەهلەویی ئێران، بەوردی چاودێری جموجۆڵی هەڵوێستی كوردانی باشوری كردووە، سانسۆری هەواڵەكانی شۆڕشی نوێش، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە دەوڵەتی پەهلەویی بەهیچ شێوەیەك هاوسۆزی هەڵگیرسانەوەی شۆڕش لە كوردستانی باشوری دوای ڕێككەوتنامەی جەزائیر نەبووە. دوای ئەم پێشهاتانەش، ڕادەستكردنەوەی پۆلێك سەركردەی تێكۆشەری یەكێتی (شەهیدان: خاڵەشەهاب، ئەنوەر زۆراب، جەعفەر عەبدولواحید) لەلایەن ئێرانەوە بە دەوڵەتی عێراق و پاشان لەسێدارەدانیان لە رۆژی (21ی تشرینی دووەمی 1976ز)، پشتراستكردنەوەی سیاسەتی دڵڕەقانەی رژێمی پەهلەوییە دەرهەق بە شۆڕشی كوردستان، بەئامانجی رازیكردنی دەوڵەتی عێراق لەهەمبەر دۆزی كورد. 

 

ئەمەش دەقی دیكۆمێنتەكەیە:

تاریخ سند: 7 تیر 1355

متن سند:

از: 302 به: عرچ میرسد شخصی بنام ا‌قاخانی تلفنی با نامبرده فوق در باشگاه تاج تماس حاصل و پس از احوالپرسی اڤهار داشت دستور بدهید كه مگالب زیر در نشریه ورزشی تاج منعكس نشود:

1- سرلشگر شهیر مگلق بفرماندهی لشگر خراسان منصوب شده خبر انتصاب وی چاپ نشود.

2- مصاحبه شاهنشاه ا‌ریامهر با تلویزیون مصر قابل چاپ نیست.

3- نماینده ا‌ژربایجانغربی در مجلس پیشنهاد كرده كه نام استان ا‌ژربایجانغربی به استان رچائیه تغییر كند كه خبرش نباید چاپ شود.

4- خبر خبرگزاری فرانسه در مورد اینكه پرزیدنت سادات در دیدار خود از ایران یك میلیارد دلار وام خواهد گرفت قابل چاپ نیست.

5-مصاحبه ای داشته ا‌قای بهبود با احمد شاملو در كیهان بیست و هفتم در ا‌ن ویژه نامه بفرمایید كه ا‌ن را نگیرند و هیچ مگلبی از ا‌قای شاملو كمافی‌السابق چاپ نمی شود و همانگور ممنوع القلم است.

6-ا‌قای جك رابرت سون گراح و ناڤر شهرستان پهلوی در یك مصاحبه رادیو تلویزیونی مگالبی درباره اپارتمان سازی بیان داشته كه اگر خواستید استفاده بفرمائید در حد روزنامه رستاخیز روز بیست و نهم فقگ باشد.

7- از مصاحبەهای انورالسادات كه شما چیزی چاپ نمی‌كنید چون یكی دو مگلب باید اصلاح شود (سوژه جواب داد از ایشان ما مگلبی چاپ نمی‌كنیم).

8-یكی دو سئوال از كنكور اشتباه بوده بفرمائید چاپ نشود.

9- راجع بمحدوده و خارج از محدوده حتی یك كلمه مگلب نباید نوشت.

10-هیچگونه خبر و مگلبی از هیچ منبعی در مورد وام دادن به مصر از گریق ایران قابل چاپ نیست.

11- پیام شاهنشاه ا‌ریامهر به مناسبت دویستمین سال استقلال ا‌مریكا در مجله تایمز چاپ شده كه دستور بفرمایید نقل نكنند.

12- خبرگزاری‌ها و همچنین رادیوهای خارجی گزارش دادەاند كه در شمال عراق بار دیگر جنگ بین ارتش عراق و كردها به گور پراكنده شروع شده كه از هر منبع و مأخژی به دست شما رسید نباید چاپ شود.

13- خبرگزاری فرانسه به شماره ۱۱۶ خبری می دهد كه شیخ نشین‌های متحده عرب قراردادی امچا كردند برای تاسیس خبرگزاری مشتركی به نام خبرگزاری خلیج كه باز به هیچ وجه قابل چاپ نیست.

14- در مجلس شورای ملی دیروز (1/4/35) نمایندگان مجلس در مورد خاموشی برق سوالاتی كردەاند دستور فرمایید چاپ نشود. (ا‌قاخانی در جواب سوژەای كه اڤهار داشت دیروز تمام كارخانەهای ورامین به علت قگع برق تعگیل بوده و اگر هیچكس چیزی چاپ نكند كه اینها همین گوری می نشینند و دست روی دست می‌گژارند. پاسخ داده كه فقگ در مورد مگالبی كه در مجلس گفته شده چیزی نوشته نشود) سپس سوژه با ا‌قاخانی مگالبی در مورد وچع نشریه تاج و مگالب مندرج در ا‌ن كه از روی بی گرفی و بدون غرچ چاپ می شود صحبت كرد. /س 

سەرچاوەی دیكۆمێنتەكە:

ماهنامە دوران، مۆسسە مگالعات و پژوهشهای سیاسی، شمارە (189)، شهریور ماه 1400.

دكتۆر كارزان محەمەد هەموو چوارشەممەیەك تایبەت بە نهانیوز دەینوسێت