بەرایی:

لە سەردەمی حكومڕانی قاجارەكان و لە ماوەی دەسەڵاتی (فەتحعەلی شا)دا (1219ه.ق-1804ز)، (عەباس میرزا)ی كوڕە گەورەی شای قاجار بەهاریكاری هەندێ رووناكبیر و نیشتیمانپەروەر، بوونەمایەی راچڵەكینێكی هزری لە رژێمەكەدا و گۆڕانكارییان لە ژیانی ئێرانییەكاندا خوڵقاند لەرێگەی بڕەودان بە هونەر و زانست و پیشەسازی و هێنانی شارستانییەتی خۆرئاوا بۆ وڵاتەكە (جمشید كیان فر،1388، ص 273 ).

(عەباس میرزا) (1789ز، 1833ز) كوڕی فەتحعەلی شای قاجار، گروپێكی (5) پێنج كەسی بۆ خوێندنی باڵا لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا بۆ ئەوروپا نارد كە یەكێكیان (میرزا ساڵح شیرازی) بوو ، دوای گەڕانەوەی بەرەو شاری (تاران) بانگهێشت كرا، لە ساڵی (1215هـ.ش، 253هـ.ق، 1837ز)دا، یەكەمین رۆژنامەی بەناوی (كاغذ اخبار) بە رووبەری (40سم، 24سم) بڵاوكردەوە، ئەمەش بەلەدایكبوونی رۆژنامەگەریی ئێرانی دادەنرێت. (رسول اف، 1389، ص 28) بزاوتی رۆژنامەگەریی فارسی و هەواڵی بڵاوبوونەوەی یەكەمین رۆژنامەی كوردی (كوردستان-1898ز) لە قاهیرە، رۆڵی لەسەر هاتنەئارای رۆژنامەگەریی كوردستانیش هەبوو، لەهەمانكاتدا كۆمەڵێك فاكتەری وەك تاكڕەویی پاشاكانی قاجار و سەپاندنی سانسۆری توند بەسەر ئازادی رادەربڕین و نزمی ئاستی خوێندەواری و برسێتی و شەڕوئاشوب، كاریگەرییەكی خراپیان لەسەر دواخستنی ئەزموونی رۆژنامەگەریی كوردی لە سەرتاسەر ئێراندا بینی.

هەنگاوە بەراییەكانی رۆژنامەگەریی كوردستانی لە ئێراندا، دەشێ بۆ چەند جۆرێك پۆڵێن بكرێن:

یەكەم: رۆژنامەگەریی شۆڕشگێڕانی كورد كە له سایەی ئازادیدا بڵاوكراونەتەوە، بەڵام لەڕووی تەكنیكی چاپەوە سادە و ساكارن. (وەك: رۆژنامەی كورد لەلایەن محەمەدی تورجانی زادە و لەسەر راسپاردەی -سمكۆی شكاك- بڵاوكراوەتەوە).

دووەم: بزاوتی رووناكبیران لە شارەكانی كوردستاندا كە لەو دۆخە سەختەدا رۆژنامەیان بڵاودەكردەوە، پاشان بە فشاری سیاسی داخراون. (وەك: رۆژنامەی اتفاق لە ورمێ).

سێیەم: رۆژنامەگەریی یاسایی و فەرمی، هەرچەندە مۆڵەتیان نەدراوەتێ بە زمانی كوردی بنوسن، بەڵام لە كوردستاندا بڵاوكراونەتەوە و بابەتەكانی پەیوەندیدارن بە دۆزی كورد. (وەك: رۆژنامەی بێستوون لەلایەن ئەبولقاسمی لاهوتی كرماشانی).

چوارەم: رۆژنامەگەریی نهێنی كە دەچێتە خانەی بڵاوكراوە و شەونامەوە، بەشێوەی دەستنوس و دوور لە چاوی پۆلیس كۆپی و پەخش كراون، لەباری ئایدۆلۆژییەوە لایەنگری ئازادیی و سەربەرستی بوون. (وەك: شەونامەی –تمدن- لەلایەن ئەبولبەقای سنەیی).

پێنجەم: هاتنی میسیۆنەرەكان بۆ كوردستان بەتایبەت بۆ دەڤەری ورمێ. هەنگاوێكی بەنرخی ئەم مسیۆنەرانە هێنانی چاپخانە و بڵاوكردنەوەی گۆڤارە بەناوی كوردستانەوە، (بۆ نمونە: گۆڤاری كوردستان مێشنێری). (كارزان محەمەد، 2021، لا 16-17) لەم بابه‌ته‌دا تیشك ده‌خه‌ینه‌سه‌ر هه‌ڵوێستی حكومه‌تی په‌هله‌وی ده‌رباره‌ی یه‌كه‌مین رۆژنامه‌ی كوردی له‌ تاران، بایه‌خی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌وه‌دایه‌ پێشتر زۆر پڕوپاگه‌نده‌ ده‌كرا كه‌ گوایه‌ ده‌وڵه‌تی ئێران پشتیوانی له‌م رۆژنامه‌یه‌ كردووه‌ و له‌به‌رخاتری دڵی ده‌وڵه‌ت ده‌رچووه‌ وه‌ك ركابه‌رێكی رۆژنامه‌كانی كۆماری كوردستان، به‌ڵام ئه‌م دیكۆمێنتانه‌ی ده‌ستم كه‌وتوون، پێچه‌وانه‌ی ده‌سه‌لمێنن!.

رۆژنامەی (كوهستان)، خاوەن ئیمتیاز و سەرنوسەرەكەی (د.ئیسماعیل ئەردەلان)ە، یەكەمین ژمارەی رۆژی (17ی ئیسفەندی 1323هـ.ش، ) چاپ و بەقەبارەی (8) لاپەرە و لە شاری تاران بە زمانی فارسی و كوردی بڵاوكراوەتەوە، بەگشتی (84) ژمارەی تا (12ی ئیسفەندی 1325هـ.ش) لێدەرچووە. 

بایەخێكی توێژینەوەكە، یەكلاكردنەوە و ڕەواندنەوەی ئەو گومانەشە كە لەسەر ئاراستەی میدیاكانی سەردەمی پەهلەوی هەبوو، ئایا بۆ پشتیوانی لە سیاسەتی دەوڵەتی پەهلەویی یاخود لەپێناو خزمەت بە كۆمەڵگای كوردەواریی دەرچووە؟. ئەم دیكۆمێنتە نهێنیانەی لێرەدا تاوتوێ دەكرێن، تیشك دەخاتەسەر ئاراستەی راستەقینەی ده‌وڵه‌ت له‌هه‌مبه‌ر رۆژنامەی (كوهستان).

ئەم رۆژنامەیە لە (3) سێ ڕەهەندەوە شرۆڤەی دەكەین:
 
ا-شێوازی بەخشینی مۆڵەت بە (كۆهستان)

سیستەمی مۆڵەت بۆ رۆژنامە و گۆڤار لە ماوەی دەیەی یەكەمی حكومڕانی پەهلەویی دووەم لە ئێران، هەر بەپشتبەستن بە ماددەی دووەمی یاسای (14ی تیری 1317ه.ش، 5ی تەمموزی 1938ز) بوو كە كۆمەڵێك مەرجی داناوە بۆ بەخشینی مۆڵەت وەك: زانینی زمانی فارسی و زمانێكی بێگانە، ئاستی خوێندەواری، نەبوونی سزای تاوان. 

ئەم یاسایە لە رۆژی (3ی دەی 1321ه.ش، 24ی كانوونی یەكەمی 1942) چەند چاكساییەكی تێدا ئەنجام درا. (قاسمی: 1388، ص 41).

لەڕووی مەیدانییەوە، حكومەتی پەهلەوی ئاستەنگی زۆری دەخستە بەردەم مۆڵەتبەخشین بە چاپەمەنی بەتایبەتی لە دواخستنی مۆڵەت بۆ چاپ.

رۆژنامەی (كوهستان) كە خاوەن ئیمتیاز و سەرنوسەرەكەی (د.ئیسماعیل ئەردەلان) بوو، بەقەبارەی (8) لاپەرە و لە شاری تاران بە زمانی فارسی (هەندێكجاریش بابەتی كوردی تێدایە)، داوای مۆڵەت لە وەزارەتی فەرهەنگی ئێران دەكات. (صالح، 2010، ص 3) 

بەپێی ئەو دیكۆمێنتانەی لەبەردەست توێژەردایە، (بەرێوەبەرایەتی گشتی شارەبانی) كە ئەركی دەزگای پۆلیس و چاودێریی كاروباری وڵاتی لەئەستۆدابوو، لە ڕۆژی (30 ئوردیبەهەشتی 1323، 20ی ئایاری 1944) داخوازیی (د.ئیسماعیل ئەردەلان) بۆ بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامەی (كوهستان) پەسەند دەكات. 

دەقی بەخشینی مۆڵەت بە  ڕۆژنامەی (كوهستان) بەپێی دیكۆمێنتێكی بەردەست بەم چەشنەیە:

وەزارەتی فەرهەنگ
بەرێوەبەرایەتی گشتی نووسین
ژمارە (1630/8901)
مێژوو: 30 ئوردیبەهەشتی 1323

بەرێوەبەرایەتی گشتی شارەبانی -بەپشتبەستن بەیاسای چاپەمەنی پەسەندكراوی رۆژی 3ی دەی 1321ی شورای باڵای فەرهەنگی- ئیمتیازی رۆژنامەی (كوهستان) بەناوی (د.ئیسماعیل ئەردەلان) پەسەند كرا كە بە رێبازێكی: سیاسی، كۆمەڵایەتی لە تاران بە سەرپەرشتی و سەرنوسەری خۆی بڵاودەبێتەوە. هەربۆیە لەم رێگایەوە ئاگادار دەكرێنەوە.

كەفیلی وەزارەتی فەرهەنگ: محەمەد وەحید
ڕۆنووس بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران دەنێردرێت.
بەرێوەبەری گشتی وەزارەتی فەرهەنگ (ئیمزای دكتۆر عەلی فەرهمەندی) (روستایی و اسلامی، 1377، جلد چهارم، ص 778).

سەبارەت بە دیكۆمێنتی پەیوەندیدار بەم مۆڵەتە، ئەوەی جێی تێڕامانە و پێشبینی دەكرێت بەهۆی سانسۆری توندی پەهلەوییەوە بووبێ، ماوەی بەخشینی مۆڵەت تا بڵاوبوونەوەی یەكەمین ژمارەی ڕۆژنامەی (كوهستان) لە (17ی ئیسفەندی 1323هـ.ش، 8ی ئازاری 1945ز)دا، زیاتر لە (9) مانگ كاتی دەرچوونی دواكەوتووە. ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی ڕۆژنامەكە نزیك نەبووە لە ئاراستەی دەسەڵاتی پەهلەوی، لەو ڕوانگەیەوە دۆسییەی بەخشنی مۆڵەت بە ڕۆژنامەكە بۆ ماوەیەكی درێژخایەن دواكەوتووە.

ب-سزادان و ڕاگرتنی ڕۆژنامەی (كۆهستان)

بۆ چاودێریی كاری چاپەمەنی لە كۆتایی سەردەمی پەهلەویی یەكەمدا، دەزگایەك لەسەر پێشنیازی نوسەری ناسراو (عەلی دەشتی) (1897-1982ز) بەناوی (ئیدارەی راهنمای نامەنگاری) سەربە وەزارەتی ناوخۆ دامەزرا، ئەركەكەشی چاودێریی و سانسۆری توندی چاپەمەنی و ئاڵوگۆڕی نامە و نووسراو بوو. (كریمیان، 1383، ص 73)

هەروەها (ڕەزا شای پەهلەوی) دامەزراوەیەكی تایبەت بە سانسۆری دامەزراند بەناوی (پۆلیسی سیاسی)، ئەركەكەی چاودێریی سەرجەم پەرتوك و چاپەمەنی و بڵاوكراوەكان بوو، بەرلە بڵاوبوونەوەیان دەپشكنران و ئەگەر مەترسی بۆسەر دەسەڵات نەبووایە، مۆڵەتی بڵاوبوونەوەی پێدەبەخشرا. (أبراهیمیان، 1377، ص 126).  لە سەردەمی پەهلەویی دووەمیشدا، ئەم دوو دەزگایە بەچەندین شێوازی جۆراوجۆر سانسۆری توندیان دەخستەسەر بواری بڵاوكردنەوە.

ئاراستەی بابەتەكانی رۆژنامەی (كوهستان) بەپێی دیكۆمێنتەكانی دەزگای شارەبانی واتا پۆلیس و كارمەندانی چاودێریی دەوڵەت، لە سەرەتاوە ڕووبەڕووی ئەو ستەم و سیاسەتە نەژادپەرستییەی پەهلەوی بۆتەوە كە لە كوردستاندا پیادەی دەكرد.

پەلاماردانی سوپای ئێران بۆسەر كوردستان بەتایبەتی لە دەڤەری مەریوان تا ناوچەی هەورامان، هەوێنی بابەتێكی گرنگی ژمارە (23)ی رۆژنامەی (كوهستان) بوو كە لە شوێنی سەروتار و لە لاپەرە یەكدا بەناوی (اعلامیەهای ستاد ارتش قانع كنندە نیست- بەیاننامەكانی ستادی سوپا قایلكەر نییە) بڵاوكردۆتەوە. لەتەك ئەم وتارەشدا، تەلەگرافی سەرۆك عەشیرەتەكانی هەورامان و مەریوانی دژ بەو لەشكركێشی و ەستدرێژییانەی سوپای ئێران لە كوردستاندا لەخۆگرتووە. 

لایەنێكی پۆزەتیڤی ئەم ووتارە، وێڕای بوێری و  یەكلاكردنەوەی ئاراستەی كوردایەتی رۆژنامەكە، وروژاندنی ڕایگشتی ئێران و بەتایبەتی (تاران)ی پایتەخت بوو كە چاوەڕوانی ئاشتەواییان لە دەوڵەتی نوێی پەهلەوی دەكرد.

دەسەڵاتدارانی پەهلەویی بەپێی دیكۆمێنتەكانی ئەم توێژینەوەیە، بڕیاری سزادان و راگرتنیان بەسەر رۆژنامەكەدا سەپاندووە، شوێنی بڵاوبوونەوەی رۆژنامەكەش لە (تاران)، بووەمایەی كارئاسانی بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری سزادان و راگرتنی بۆ ماوەی (1) یەك مانگ. 

مێژووی دیكۆمێنتەكە دەگەڕێتەوە بۆ (24ی موردادی 1324هـ.ش، 15ی ئابی 1945ز)، ئەمەش دەقەكەیەتی (روستایی و اسلامی، 1377، ص  778):

فەرمانداریی سەربازیی تاران
ژمارە (/2992)
مێژوو: 24/5/1324هـ.ش
نهێنی-راستەوخۆ

جەناب ئاغای سەرۆك وەزیر، راپۆرت- بەرێزەوە ئەوە دەخەینەڕوو: چونكە لە ژمارە (23)ی رۆژی (8/5/1324) لە رۆژنامەی (كوهستان)دا وتارێك دژی هەنگاوەكانی حكومەت بڵاوكراوەتەوە، هەربۆیە فەرمان بە بەرێوەبەرایەتی گشتی شارەبانی دراوە كە بۆ ماوەی یەك مانگ ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی رۆژنامەكە بگرن.

فەرمانداری سەربازیی تاران
سەرهەنگ  ستاد ئەحمەد بەهارمەست (ئیمزا)

كاتێك سەرنج لە زنجیرەی ژمارەكانی ڕۆژنامەی (كوهستان) دەدەین، لە ژمارە (23) كە وتار و بەیاننامەكەی دژ بەلەشكركێشی دەوڵەتی پەهلەوی لەخۆگرتووە، لە ڕۆژی (2 شەممە، 8ی موردادی 1324ه.ش، 30ی تەمموزی 1945ز)دا بڵاوبۆتەوە، لە ژمارە (25)ەوە بۆ ماوەی پتر لە یەك مانگ ڕۆژنامەكە داخراوە. پاشان لە ژمارە (26)دا، لە شوێنی سەروتاریش بابەتێك بەناونیشانی (پس از توقیف-دوای ڕاگیران) بڵاوكراوەتەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ڕاستی و دروستی زانیارییەكانی ئەم دیكۆمێنتە. 

ج- چاودێریی لەسەر خاوەن ئیمتیاز و سەرنوسەری ڕۆژنامەی (كوهستان) 

سزادانی ڕۆژنامەی (كوهستان) پتر بووەمایەی هاندانی (د.ئیسماعیل ئەردەلان)ی خاوەن ئیمتیاز و سەرنوسەر بۆ بڵاوكردنەوەی وتار و هەواڵ و بابەتی جۆراوجۆر بۆ داكۆكی لە مافەكانی گەلی كورد.

دەزگا پۆلیسییەكانی حكومەتی پەهلەوی، لە گەرمەی سەردەمی حكومڕانی كۆماری كوردستان لە هاوینی (1946ز)دا، بڕیاری دانانی چاودێریی لەسەر چالاكییەكانی ناوبراو دەدات، بەو گومانەی كە كار بۆ كۆمەڵە (مەبەستی كۆمەڵەی ژێكافە) دەكات. ئەگەرچی ڕۆژنامەی (كوهستان) هەر لە ژمارەی یەكەمەوە بەم چەشنە پێناسی خۆی خستۆتەڕوو: (بهیچ حزب دستە یا جمعیتی بستگی ندارد- پەیوەندی بە هیچ حیزب و دەستە یا كۆمەڵەیەكەوە نییە)

مێژووی دیكۆمێنتەكە كە ئاماژە بە پەیوەندی نێوان رۆژنامەی (كوهستان) و (كۆمەڵەی ژێكاف) دەدات، دەگەڕێتەوە بۆ (5ی شەهریوەری 1325ه.ش، 27ی ئابی 1946ز)، ئەمەش دەقەكەیەتی:

وەزارەتی كیشوەر 
هۆبەی سیاسی
ژمارەی گشتی (6584/م)
ژمارەی تایبەتی (7990/ش)
مێژووی نوسراو: 5/6/1325

بەڕێز جەنابی (ئەشرەف)ی سەرۆك وەزیر
هەروەك نیگەهبانی گشتی وڵات هەواڵی داوینەتێ: بەرێوەبەری ڕۆژنامەی كۆهستان هاتۆتە سەنقەر و سەرقاڵی پڕوپاگەندەیە بە قازانجی حیزبی كۆمەڵە. لەلایەن بەرێوەبەرایەتی ناوبراوەوە فەرمان دراوە كە چالاكییەكانی ناوبراو بخرێتەژێر چاودێری، دواتر ئەنجامەكەشی بۆ ئاگاداریی پایەبڵند دەنێردرێت.

سەرۆكی هۆبەی سیاسی (ئیمزا)- وەزیری كشوەر- 5/6/1325  (روستایی و اسلامی، 1377، جلد چهارم، ص 779).

لەدووتوێی ئەم دیكۆمێنتەدا، مەبەست لە (حیزبی كۆمەڵە) ئاماژەیە بۆ (كۆمەڵەی ژێكاف). بۆ پشتڕاستكردنەوەی زانیارییەكانی نێو ئەم دیكۆمێنتەش، چەندین دیكۆمێنت لەبەردەستدان كە جەخت لەسەر راستی و دروستیەكەی دەكەنەوە، هەروەك لە راپۆرتێكی نهێنی ستادی باڵای سوپادا رۆژی (15ی تیرماهی 1340هـ.ش، )دا هاتووە: د.ئیسماعیل ئەردەلان و د.عەبدولحسێن ئەردەلان لە ساڵانی (1322-1325هـ.ش، 1943-1946ز) هاریكاریی حیزبی كۆمەڵەی (ژێكاف)ی مەهابادیان كردووە، رۆژنامەی كوهستان بەسەرپەرشتی د.ئیسماعیل ئەردەلانیش داكۆكی لەم حیزبە كردووە. (مركز اسناد، 1379، ص 81)
لەم ڕوانگەیەوە، هەڵوێستی ڕووناكبیرانەی ڕۆژنامەی (كوهستان) بۆ داكۆكی لە مافەكانی گەلی كورد، فاكتەرێكی سەرەكی پەیوەندی توندوتۆڵی نێوان خاوەن ئیمتیازەكەی  و كۆمەڵەی (ژێكاف) بووە. 

كۆباس:

 ڕۆژنامەی (كوهستان) وەك یەكەمین ئەزموونی رۆژنامەگەریی كوردی لە شاری (تاران) دادەنرێت، لەسەر بنەمای تاوتوێی دیكۆمێنتەكانی ئەم توێژینەوەیە، دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە رۆژنامەیەكی خاوەن پەیامی راستەقینەی سەنگەری بەرگریی لە مافی گەلی كورد بووە، بە خاڵێكی گەشی ڕۆژنامەگەریی كوردی دادەنرێت. 

سەرچاوە كوردییەكان:
1- محەمەد، كارزان: ڕابەری ڕۆژنامەگەریی كوردی (كوردستان-ئێران)، سلێمانی، چاپی یەكەم، 2021، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی ڕاگەیاندنی (ی.ن.ك).

سەرچاوە فارسییەكان:
كتێب:
1- آبراهامیان، یرواند: ایران بین دو انقلاب، چاپ اول 1377.
2- رسول اف، رامین: نخستین های تاریخ روزنامەنگاری ایران، ، چاپ اول، تهران، انتشارات جامعەشناسان، 1389.
3- صدیق صالح و رفیق صالح: نامه هفتگی کوهستان، با مقدمه عبدالله مردوخ، بنكەی ژین، 2010.
4- قاسمى، سيد فريد: سير تاريخى مجموعه قوانين مطبوعا تی، نشر امرود، چاپ نخست 1388.
5- محسن روستایی- غلامرضا سلامی: اسناد مطبوعات ایران (1320-1332)، جلد چهارم، سازمان اسناد ملی ایران، 1377.


گۆڤار و رۆژنامە:
1- كریمیان، علی: ادارە راهنمای مطبوعات یا نظارت بر سانسور مطبوعات در عصر رضا شاه، مجلە گنجینە اسناد، پاییز 1383، دوره 14، شماره 3.
2-كیان فر، جمشید: مطبوعات دولتی ایران در عصر قاجار، مجله پیام بهارستان، س 1، ش 3، بهار 1388.

دیكۆمێنت:
1- مرکز اسناد: جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، 1379.