دەستپێك: دامەزراندنی رادیۆ لە ئێران

داهێنانی رادیۆ لە دەستپێكی هەوڵە زانستییەكانی بیرمەندان بۆ پرۆسەی پەیوەندی لە رێی شەپۆلە هەواییەكانەوە هاتەئارا، بەدرێژایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم، چەندین بیرمەند لە نەتەوەی جۆراوجۆر (دیارترینیان گۆلیلمۆ ماركۆنی ئیتاڵی بوو)، بۆ گواستنەوەی پەیام بۆ دوورمەودا، هەوڵێكی زۆریان لەپێناو ئەو ئامانجەدا خستەگەڕ، سەرەنجام بە داهێنانی تەلەگراف و پاشان تەلەفۆن، توانیان ئەو بەرهەمە بهێننەدی. (كرایسل، 1387، ص 26).

دەوڵەتی ئێرانیش وەك وڵاتێكی جیهانی سێیەم كە دەیویست وەك دەوڵەتێكی زلهێز لە ناوچەكەدا دەربكەوێت، هەوڵێكی زۆری بۆ بەدەستهێنانی ئەو داهێنانە و خستنەگەڕی لەپێناو ئامانجە سیاسییەكانی خۆی بدات. دەستپێكی رادیۆ لە ئێران، تەلەگرافی بێسیم بوو كە سەرەتا لەلایەن وەزارەتی جەنگ لە ساڵی (1304هـ.ش، 1924ز) هێنرایە ئێرانەوە، دەزگای بێسیمیش ساڵی (1926ز) كرایەوە و لە ساڵی (1932ز)دا گەشە بەو دامەزراوەیە درا و سەرەنجام دەزگای رادیۆ دامەزرا.

بەپێی بڕیارێكی فەرمی، خاوەندارێتی و دامەزراندنی رادیۆ تەنها مافی دەوڵەت بوو. بۆیەكەمینجار لە ساڵی (1929ز)دا، پێشنیازێك لەلایەن (داود موشە لازار)ەوە بۆ دامەزراندنی دەزگایەكی رادیۆی ئەهلی لە ئێران پێشكەش بە لایەنی پەیوەندیدار كراوە، بەڵام وەزارەتی (فەلاحەت و تیجارەت و فواید عام) لە رۆژی (24ی حوزەیرانی 1929ز)دا، داواكەی رەت كردۆتەوە و لە وەڵامەكەیدا هاتووە: هێنانی دەزگای تەلەگراف و تەلەفۆن... جگە لە ئیدارەی تەلەگرافی بێسیمی دەوڵەتی شاهەنشاهی، بەگشتی قەدەغەیە. (سندنامە 6، ص 5).

هێنانی ئامێری رادیۆ لەلایەن سەرمایەدارانی ئێرانەوە بۆ وڵاتەكە بەمەبەستی گوێگرتن لە هەواڵ و میوزیكی رادیۆ جیهانییەكان، زەمینەی بەخشینی مۆڵەتی فەرمی بە رادیۆ رەخساند.

ئەنجومەنی وەزیران لە ئێران، لە رۆژی (2ی میهری 1313هـ.ش، 24ی ئەیلولی 1934ز) بڕیارێكی دەركرد كە مۆڵەتی دەبەخشی بە هێنانی ئامێری رادیۆ، كۆمەڵێك رێنمایی بڵاوكرایەوە كە دانانی ئەنتێن و بەكارهێنانی رادیۆ بەپێی وەرگرتنی مۆڵەت لە وەزارەتی پۆستە و تەلەگراف بوو. (كاوە، 1387، ص 64)
سانسۆری توندی دەوڵەتی پەهلەویی لەسەر هەر جموجۆڵێكی میدیایی، ئامێری رادیۆشی گرتەوە، هەر خاوەندارێكی ڕادیۆ دەبوایە مۆڵەت لە پۆلیسی شارەبانی بۆ كڕینی ئەم ئامێرە وەربگرن، ناسنامەیەكیش بە خاوەنەكەی دەبەخشرا و تیایدا چەند مەرجێكیشی لەگەڵ بوو، بۆ نمونە لە فرۆشتن یا سپاردنی رادیۆ بە كەسێكیتر، دەبێ پۆلیس ئاگادار بكرێتەوە. ئەگەر ئامێری رادیۆكەش لەكار بكەوێت، ئەوا رادەستی پۆلیس بكاتەوە و جارێكیتر مۆڵەت بۆ كڕینی رادیۆیەكی نوێ وەربگرێت. (مؤسسە مطالعات، 20 خرداد 1396هـ.ش).

لە سەرەتادا (رەزا شای پەهلەوی) دژی دەزگای رادیۆ بوو، لە ساڵی (1927ز)دا گەشتێك بۆ وڵاتی توركیا دەكات و لەژێركاریگەریی رادیۆكانی ئەو وڵاتەدا، بڕیاری كردنەوەی رادیۆ لە ئێرانیش دەدات. (کاوه گیتی، 1387، ص 66)
ئامانجی ئەم پرۆژەیەش، رێگری لە گوێگرتن لە بەرنامە جۆراوجۆرەكانی دژ بە ئيَران بوو كە لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە پەخش دەكرا، دووەمیش بڵاوكردنەوەی پرۆگرامی دەوڵەت بوو تا ببێتە ئەلتەرناتیڤی ئەو وتاردان و میوزیكیانەی لە وڵاتانی دراوسێدا بڵاودەكرانەوە.

ئەم هەنگاوە بەراییانە، بووەمایەی دامەزراندنی رادیۆ وەك ئامرازێكی گرنگی میدیایی دەوڵەتی ئێران لە دەستپێكی جەنگی دووەمی جیهاندا، لە سەردەمی (رەزا شای پەهلەوی)دا و لە رۆژی ساڵرۆژی یادی تاجدانانی شاهەنشاهیی، دامەزراندنی رادیۆیەكی فەرمی وڵاتەكە راگەیەنرا، كاتژمێر (7)ی ئێوارەی رۆژی (چوارشەممە، 4ی ئوردیبەهەشتی 1319هـ.ش، 24ی نیسانی 1940ز) بەداگرتنی دوگمەیەك لەلایەن وەلیعەهد (محەمەد رەزاشای پەهلەوی)یەوە راديؤى تاران كرایەوە. (کاوه گیتی، 1387، ص 66-67). 

*بەشی كوردی رادیۆی تاران لەبەر رۆشنایی دیكۆمێنتەكاندا

لە سەرەتای دامەزراندنی رادیۆی تاراندا، ئامرازێكی گرنگی دەوڵەتی ئێران بوو بۆ بڵاوكردنەوەی هەواڵ و دەنگوباسەكانی، ئامانجەكەشی دروستكردنی كاریگەریی لەسەر رایگشتی وڵات بوو لە گەرمەی ململانێكانی جەنگی دووەمی جیهاندا. 

ساغكردنەوەی چۆنییەتی كردنەوەی رادیۆی كوردی تاران و ئاراستە سیاسییەكەی، بەپشتبەستن بە دیكۆمێنتە فەرمییەكان، ئامانجێكی گرنگی ئەم توێژینەوەیەیە كە بەتێگەیشتن لە فاكتەرە گرنگەكانی پشت ئەم هەنگاوە میدیاییە، بەرچاوڕوونی دەربارەی ئەو راستییە مێژووییە دەخاتەڕوو كە مەسەلەكە بەرلەوەی مافبەخشین بێ بە گەلی كورد، بۆ خزمەتی سیاسەتەكانی دەوڵەتی پەهلەویی بووە. 

دوو فاكتەری گرنگی سیاسی و میدیایی هانی كاربەدەستانی ئێرانيشی داوە تا بۆیەكەمینجار بەشێكی تایبەت بەزمانی كوردی لە رادیۆی تاران بكەنەوە. یەكەمیان دامەزراندنی كۆماری كوردستانە لە ساڵی (1946ز)، دووەمیان كردنەوەی سێ رادیۆی كوردییە لە چەند وڵاتێكدا كە دەوڵەتی پەهلەویی ترسی لە كاریگەرییەكانی پەیامی ئەو رادیۆیانە لەسەر رایگشتی كورد لە ئێراندا هەبووە.  

بە بڕوای شارەزایانی مێژووی راگەیاندنی بیستراوی كوردی، سەرەتای دامەزراندنی رادیۆی كوردی لە شاری (بەغداد)ی پایتەختی عێراقەوە دەستی پێكرد. "یەکەم رادیۆی کوردی لە (19ی تشرینی دووەمی 1939) لە بەغدا کراوەتەوە. ئێزگەی دووەم بە زمانی کوردی (رادیۆی ڕۆهەڵات) لە (5ی ئازاری 1941 لە بەیروت) و ئێزگەی سێیەمی کوردیش لە (ئابی 1942ز) لە یافا (فەلەستین) کراوەتەوە. ئەم سێ ئێزگە کوردییە هەروەك یەکەمين رۆژنامەی کوردی (کوردستان) لە دەرەوەی خاکی کوردستان دەستیان به پەخش کردووە. ئەو ئێزگانە لە راستیدا ئێزگەی کوردی نەبوون، بەڵکو ئێزگەی بیانی بووین و بە زمانی کوردی وەشانیان هەبووە، ئێزگەی ئاڕاستەکراو بووین و بۆ گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی خۆیان بۆ گوێگری کورد دامەزراون". (سەپان، 2017، سایتی K24).

بەپێی ئەم ریزبەندییە، رادیۆی كوردی لە تاران بە چوارەمین میدیای بیستراوی كوردی دادەنرێت، "لە رۆژی (4ی ئەزەری 1325هـ.ش، 25ی تشرینی دووەمی 1946ز) لە تاران دامەرزرا، لەو سەردەمەوە لەناو كوردانی دەڤەرەكە بە (رادیۆی كوردی تاران) ناسرا. لە سەرەتادا خۆی بە گوێگرانی ناوخۆ و كوردەكانی وڵاتانی دراوسێ ناساند، بەپێی تێپەڕینی كاتیش كاتژمێری پەخشەكەی زیادی كرد. شوێنی پەخشی رادیۆكە بۆ ماوەی (14) ساڵ لە شاری (تاران) بوو، پاشان بۆ شاری (كرماشان) گوێزرایەوە".(كاكایی، 1390، ص 12).

بەئامانجی بڕەودان بە دامەزراوەی رادیۆ، لە هەنگاوێكی نوێدا فریكوێنسی بۆ سەرجەم شارە سەرەكییەكانی كوردستانیش نێردرا بەتایبەتی لە شارەكانی: كرماشان، سنە، ئیلام، ورمێ، مەهاباد، قەسری شیرین، مەریوان. هەروەها ئیستگەی رادیۆیی لە كرماشان و سنەش كرایەوە. (سازگار، 1356، ص 15-16).

لەسەربنەمای چەند دیكۆمێنتێكی فەرمی، رادیۆی تاران كە بەشێكی كەمی بۆ زمانی كوردی تەرخان كردبوو، دوای تێپەڕینی پتر لە سێ ساڵ له ئەزموونی كاركردن، بۆیەكەمینجار بەشی كوردی لە چوارچێوەی چەندین بەرنامەدا رادیۆی تاران دەكرێتەوە.   

ئەم بریارەش لە دیكۆمێنتێكی نهێنی (بەرێوەبەرایەتی پەخش و تەبلیغات)ی پەهلەویدا هاتووە،  تیایدا وردەكاری ناوی رۆژنامەنووس و هەواڵنێر و بێژەر و ئامادەكارانی بەرنامە جۆراوجۆرەكانی رادیۆی كوردی تارانی ئاشكرا كردووە، ئاماژەشی بە بابەتێكی گرنگ داوە و نوسراوە: لە سەرەتای دامەزراندنی رادیۆكەوە، كارمەندەكان بۆ ماوەی (4) چوار مانگ لە سەرەتای ساڵی نوێی ئێرانی (1ی فەروەردینی 1329ه.ش، 21ی ئازاری 1950ز)ەوە خۆبەخشانە كاریان كردووە.  بایەخی ئەم دیكۆمێنتە، دركاندنی چەندین نەهێنییە سەبارەت بە ناوی ستاف و جۆری ئەرك و داهات و موچەیان.  لە دیكۆمێنتەكەدا ئاماژەدراوە بە ناوی بەرێوەبەر و ستافی میدیایی  (بێژەر، وەرگێڕ، بەرپرسی هەواڵ، پەیامنێر) و ستافی كارگێڕی (ژمێریاری و بەرێوەبردن) و ئاستی موچە و شێوازی گرێبەستەكەیان بۆ ماوەی چوار مانگی كاركردن لە بەرێوەبردنی رادیۆكەدا. ئەمەش دیكۆمێنتێكی پڕبایەخە بۆ ساغكردنەوەی یەكەمین ستافی بەشی كوردی لە رادیۆی تاران. مێژووی بەڵگەنامەكەش (3ی ئابی 1950ز)یە. (اسناد، 1379، ص 298-299).

خشتەی یەك: یەكەمین ستافی میدیایی و كارگێڕی و ژمێریاری بەشی كوردی-رادیۆی تاران (1950ز)

ژ ناوەكان جۆری كار موچەی مانگانە موچەی (4)مانگ
1 عەبدولمەجید مەعریفەت ئەندامی دەستەی نوسەرانی كوردی و بەڕێوەبەری بەرپرس 3.500 14.000
2 خەلیل سەبری ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 2.500 10.000
3 ئەحمەد ئەحمەدی ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 3.000 12.000
4 نەسروڵڵا شەریف ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 2.500 10.000
5 جەواد موعتەمەد بێژەری كوردی 2.000 8.000
6 هۆمایۆن مەنسور وەرگێڕی كوردی 2.000 8.000
7 محەمەد حەسەن قومی ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 2.500 10.000
8 مەنوچەر ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 3.000 12.000
9 محەمەد كەریمی بێژەری كوردی 1.500 6.000
10 هۆشەنگ غیاوەند بەرپرسی پێشووی بەرنامەی كوردی 3.000 12.000
11 كاتۆزیان پەیامنێر 3.000 12.000
12 واراستە پەیامنێر 3.000 12.000
13 پیرزادە بەرپرسی هەواڵەكانی شەو 2.500 10.000
14 محەمەد عەلی ئەحمەدی ئەندامی بەڕێوەبردنی ژمێریاری 2.500 10.000
كۆی گشتی 146.000

دوای تێپەڕینی پتر لە دوو هەفتە لە كاركردنی كارمەندانی بەشی كوردی رادیۆی تاران، لە داخوازییەكدا
(بەڕێوەبەرایەتی گشتی بڵاوكردنەوە و پڕوپاگەندە)ی دەوڵەت بۆ سەرۆك وەزیرانی ئێران، داوای تەرخانكردنی بودجەیەك بۆ كارمەندانی رادیۆی كوردی تاران دەكات، مێژووی بەڵگەنامەكەش (20ی ئابی 1950)یە. لە دەقی داخوازییەكەدا ئاماژە بە دوو نهێنی گرنگ دەدا: 

یەكەم: نەبوونی بودجەی پێویستە بۆ كارمەندانی بەشی كوردی. 

دووەم: دركاندنی نهێنییەكە لەسەر ناڕەزایەتی (مەجلیسی شورای میللی) بۆ بڕینەوەی موچەی كارمەندان، تیایدا هاتووە ئەم مەجلیسە ڕەزامەندی لەسەر بودجە و موچەی بەشی كوردی ڕادیۆی تاران دەرنەبڕیوە. داواكارە سەرۆك وەزیران فەرمان بۆ ئەو بودجە و موچەیە دەربكات. 

گەشەسەندنی بەشی كوردی، بۆتەجێی سەرنجی زیاتری بەرپرسانی دەوڵەت، لە دیكۆمێتێكیتری فەرمیدا  لەلایەن (بەڕێوەبەری گشتی چاپوپەخش و پڕوپاگەندەی ئێران)ەوە پێشنیازێك بۆ (حاجعەلی رەزمئارا) ی سەرۆك وەزیرانی ئێران دەكرێت، لە ناوەرۆكەكەیدا هاتووە:"بەپێی ئەو گفتوگۆیەی لەگەڵ فەرمانداری گشتی كوردستاندا ئەنجام درا، بەڕێزەوە بە جەنابتان ڕادەگەیەنێ (بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاپوپەخش و پڕوپاگەندە) لەڕووی سیاسییەوە بەباشی دەزانێ كە بەرنامەی كوردی رادیۆی تاران لە رادیۆی لۆكاڵی سنەوە بە ناوی (رادیۆ سەنەندەج)  دابمەزرێت. بودجەی ئێستای بەرنامەی كوردی بە تەواوەتی بەشی دابینكردنی بودجەكەی دەكات". (اسناد، 1379، ص 326-327).

شرۆڤەی ئەم داخوازییەش، ئاماژەیە بۆ ئامانجە سیاسی و پڕوپاگەندەییەكانی دەوڵەت كە پاڵنەرن بۆ سەرلەنوێ پەخشكردنەوەی بەرنامەكانی ڕادیۆی كوردی تاران لە ڕادیۆی سنەوە. لەبەر گرنگی پێشنیازەكەش، ڕاستەوخۆ ئاراستەی سەرۆك وەزیران كراوە.

ئەم كارە میدیاییەش لەژێرچاودێری و سانسۆری دەوڵەتدا ئەنجام دراوە، هەروەك لەهەمان دیكۆمێنتەكەدا هاتووە: بەپێی ڕەزامەندی فەرماندەی گشتی كوردستان، بەڕێوەبەرایەتی پڕوپاگەندەی سنە و بەرنامەكانیان، لەژێر چاودێری و كۆنتڕۆڵی ڕاستەوخۆی فەرمانداری گشتی كوردستاندا دەبێت".

لە بەشێكیتری ئەم دیكۆمێنتەدا سەبارەت بە وەڵامی سەرۆك وەزیران و بەرپرسانیتری دەوڵەت لە كوردستاندا:"بەخەتی (حاجعەلی رەزم¬ئارا) لەسەر كتابەكە نوسراوە كە ڕێگر نین، مادام دەوڵەتیش پێی باشە لە كوردستاندا ناوەندێكی پڕوپاگەندەیی بۆ كوردەكان هەبێت، ئەگەر سنەش لەپێشترە ئەوا باشتر". مێژووی دیكۆمێنتەكەش (12/9/1329ه.ش، 3ی كانوونی یەكەمی 1950ز)ە. (اسناد، 1379، ص 327).

گرنگی ئەم پێشنیازە لە دیدی كاربەدەستانی دەوڵەتەوە، پرۆسەی دەربڕینی ڕەزامەندییەكەی خێراتر كردووە، بەپێی دیكۆمێنتی ژمارە (26890) لە (13/9/1329ه.ش، 4ی كانوونی یەكەمی 1950ز)دا وەڵامەكەی لەلایەن (غەزنەفەری)ی سەرۆكی گشتی نوسینگەی سەرۆك وەزیران بەمجۆرە دراوەتەوە: بڕیار بفەرموون لەم بارەیەوە هەنگاوی پێویست بنێن، مادام دەوڵەت پێی باشە كە لە كوردستاندا ناوەندێكی پڕوپاگەندەیی بۆ كوردەكان هەبێت، ئەگەر سننەش لەپێشترە ئەوا باشتر". (اسناد، 1379، ص 327). 

تاوتوێی ئەم دیكۆمێنتە نهێنی و فەرمییانەی حكومڕانی پەهلەویی دووەم دەربارەی ئامانج و چۆنییەتی كردنەوەی بەشی كوردی لە رادیۆی تاران، كۆمەڵێك راستی مێژوویی دەردەخات لەبارەی یەكەمین ئەزموونی میدیای بیستراوی كوردی لە ئێراندا، دیارترینیان بریتین لە:

-لەسەر بەرزترین ئاستی حكومی واتا سەرۆك وەزیر، بڕیار لەسەر كردنەوەی بەشی كوردی لە رادیۆی تاران دراوە.
-بەرنامە و بابەتەكانیتری، لەژێر كۆنترۆڵ و سانسۆری راستەوخۆی دەوڵەتدا بووە.
-ئامانجە سەرەكییەكەی رادیۆكە، پڕوپاگەندە بووە بۆ دەوڵەت.
-خۆتەرخانكردنی كۆمەڵێك میدیاكار بەشێوەی ستاف بۆ بەرێوەبردنی رادیۆی كوردی، بۆ ماوەی چەندین مانگيش بەخۆبەخش كاریان تیادا كردووە.

كۆباس:
بنكۆڵكاریی ئەم دیكۆمێنتانە دەربارەی دامەزراندن و پەخش و شێوازی كاری رادیۆی كوردی لە تاران، دەریدەخات كە وێڕای ئامانجی پرٍوپاگەندەیی دەوڵەتی پەهلەویی لە دامەزراندنی ئەم رادیۆیە، خزمەتەكانی بە ئەدەب و هونەری كوردی، بە ئەرشفێكی دەوڵەمەند بۆ مێژووی میدیای كوردی دادەنرێت. 

سەرچاوە فارسییەكان:
كتێب:
سەرچاوە كوردییەكان:
1- محەمەد، كارزان: ڕابەری ڕۆژنامەگەریی كوردی (كوردستان-ئێران)، سلێمانی، چاپی یەكەم، 2021، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی ڕاگەیاندنی (ی.ن.ك).

سەرچاوە فارسییەكان:
كتێب و گۆڤار:
1-سازگار،ي ژیلا: كارنامەای از رادیو و تلویزیون ملی ایران تا پایان سال 2535، انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران، چاپ اول، 1356.
کرایسل، اندرو: درک رادیو. ترجمۀ معصومه عصام، 1387، تهران: دفتر پژوهش¬های رادیو.
2- كاوە، گیتی: اجمالی بر تاریخچە رادیو در ایران (1319-1387)، كتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 8، ابان 1387.
3- كاكایی، سیامك: رادیو كردی صدایی 65 سالە، روزنامە جام جم، 3 اردیبهشت ۱۳۹۰، ضمیمه قاب كوجك.

دیكۆمێنت:

1-رادیو در ایران، اسناد راه اندازی و تأسیس رادیو، سندنامە 6، سازمان اسناد و كتابخانە ملی جمهوری اسلامی ایران.
2- مرکز اسناد: جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، ۱۳۷۹.
سەرچاوە ئەلیكترۆنییەكان:

1- سه‌پان، د.مه‌غدید: دەرباره‌ی: رادیۆ و رادیۆ کوردییەکان، 2017/06/28، سایتی (K24)  
https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/38270

2-مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی (سایت، )مجوز در اختیار داشتن رادیو در دوره رضاشاه، 20 خرداد 1396: