نها نیوز - راپۆرت
ناکۆکی سەرەکی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی سەبارەت بە نەوت لە دەوری خاوەندارێتی و بەڕێوەبردن و دابەشکردنی داهاتی نەوت و نانەوتی دەسوڕێتەوە، شارەزایەکی ئابووریش دەڵێت، " بەغدا پێی وایە کە پێویستە بەڕێوەبردن و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی ڕێکخراوی دەوڵەتی بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) مەرکەزی بکرێت، هاوکات هەولێر پێی وایە هەرێم مافی دەرهێنان و هەناردەکردنی نەوتی ڕاستەوخۆی هەیە، بەتایبەتی لەو کێڵگانەی کە لە دوای ساڵی2005 دۆزراونەتەوە."
لەبارەی هۆکاری سەرەکی کێشەکانی ناوەند و هەرێم د. خالید حەیدەر شارەزای ئابووری، لە لێدوانێکی تایبەتی دا بە "نها نیوز"ی راگەیاند، ناکۆکی سەرەکی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی سەبارەت بە نەوت، پرسێکی ئاڵۆزی سیاسی-ئابوورییە کە ڕەگ و ڕیشەی بۆ ساڵانی دوای 2003 دەگەڕێتەوە.
د. خالید کرۆکی کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا لە چەند خاڵێکدا پۆلێن دەکات:
"یەکەم : خاوەندارێتی و سەروەری بەسەر سامانە سروشتییەکاندا
لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 دا هاتووە کە نەوت و گاز هی هەموو گەلی عێراقە و دەبێت "بە هاوبەشی" لەلایەن حکومەتی فیدراڵی و حکومەتەکانی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانەوە بەڕێوەببرێن.
ناکۆکییەکە لە لێکدانەوەی ئەم بڕگەیەوە سەرچاوەی گرتووە: بەغدا پێی وایە کە پێویستە بەڕێوەبردن و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی ڕێکخراوی دەوڵەتی بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) مەرکەزی بکرێت، هاوکات هەولێر پێی وایە هەرێم مافی دەرهێنان و هەناردەکردنی نەوتی ڕاستەوخۆی هەیە، بەتایبەتی لەو کێڵگانەی کە لە دوای ساڵی ٢٠٠٥ دۆزراونەتەوە.
دووهەم : گرێبەستی نەوت
حکومەتی هەرێم گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنانی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان پەسەندکردووە، کە بەغدا ڕەتیدەکاتەوە، چونکە پشت بە گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکی دەبەستێت و گرێبەستەکانی هەرێم بە نایاسایی دەزانێت. 3. هەناردەکردنی نەوت.
هەرێم بۆرییەکی تایبەتی دامەزراند کە بە تورکیاوە پەیوەستەوە بۆ هەناردەکردنی نەوتەکەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی بەندەری جەهانەوە، بە دەربازبوون لە سۆمۆ، ئەمەش قەیرانی سیاسی و دارایی توندی لێکەوتەوە.
بەغدا سکاڵای یاسایی نێودەوڵەتی تۆمار کرد و لە ساڵی 2023 دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی دەرکرد و تیایدا داوا لە تورکیا دەکات هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمەوە قەدەغە بکات بەبێ ڕەزامەندی حکومەتی فیدراڵی.
سێهەم/ دابەشکردنی داهات
لە بودجەی فیدراڵیدا، هەرێم بە شێوەیەکی ئاسایی ڕێژەیەک (نزیکەی 12.67%) لە خەرجییەکان تەرخان دەکرێت، ئەمەش بە مەرجی ڕادەستکردنی بڕێکی دیاریکراو لە نەوت یان داهاتەکانی بۆ بەغدا.
ناکۆکییەکی بەردەوام ئەوەیە کە هەولێر بەغدا تۆمەتبار دەکات بەوەی بە تەواوی پارەی خۆی نەدات، لە کاتێکدا بەغدا هەولێر تۆمەتبار دەکات بەوەی نەوتی ڕێککەوتنی لەسەر نەداوە.
چوارەم . ڕەهەندی سیاسی
مەسەلەکە تەنیا ئابووری نییە؛ هەروەها پەیوەستە بە هاوسەنگی هێز لە نێوان ناوەند و هەرێم، و بە پرسێکی فراوانتر کە بریتییە لە مووچە و دەروازە سنوورییەکان و یاساکانی نەوت و گاز کە لە ساڵی 2007ەوە دەرنەچووە.
ئەو شارەزایە جەخت لەوە دەکاتەوە، کێشەی بنەڕەتی، نەبوونی یاسایەکی فیدراڵی ڕوونە کە بەڕێوەبردنی نەوت و غاز و دابەشکردنی داهاتەکان ڕێکبخات و بابەتەکان کراوە دەبێت بۆ لێکدانەوەی سیاسی و دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی پێکدادان لەنێوان ئەو دوو لایەنەدا.
د. خالید دەڵێت " پێداگری بەغدا لەسەر ئەوەی هەرێمی کوردستان نەوت ڕادەستی ڕێکخراوی بەبازاڕکردنی نەوتی دەوڵەتی (سۆمۆ) چەند هۆکارێکی یاسایی و ئابووری و سیاسی هەیە، بەم شێوەیە:
* هۆکاری یاسایی – سەروەری نیشتمانی
لە ماددەی 111ی دەستووری عێراقدا هاتووە "نەوت و گاز هی هەموو گەلی عێراقە".
بەغدا پێی وایە سۆمۆ تاکە دەزگای فەرمییە کە بەشێوەیەکی یاسایی دەسەڵاتی بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی عێراق لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە نوێنەرایەتی دەوڵەتی عێراقەوە هەیە.
ڕێگەدان بە هەرێم بۆ هەناردەکردنی ڕاستەوخۆ دوو بازاڕ بۆ نەوتی عێراق دروست دەکات و پێگەی دانوستانی عێراق لەگەڵ کڕیاران لاواز دەکات.
*هۆکاری دارایی – کۆنترۆڵکردنی داهاتەکان
بەغدا دەیەوێت سەرجەم داهاتی نەوت بگوازرێتەوە بۆ خەزێنەی فیدراڵی و دواتر دابەشبکرێت بەسەر بودجەدا (بە پشکی هەرێمەوە).
ئەگەر هەرێم ڕاستەوخۆ نەوتەکەی بفرۆشێت، حکومەتی فیدراڵی توانای پشتڕاستکردنەوەی بڕی هەناردەکراو و نرخ و داهاتە ڕاستەقینەکانی لەدەست دەدات.
*هۆکاری ئابووری – دوورکەوتنەوە لە کێبڕکێی ناوخۆیی
فرۆشتنی نەوتەکەی بە شێوەیەکی سەربەخۆ دەتوانێت هەرێم ناچار بکات داشکاندن پێشکەش بکات بۆ ڕاکێشانی کڕیاران، ئەمەش فشار دەخاتە سەر نرخی نەوتی عێراق و زیان بە داهاتی گشتی دەوڵەت دەگەیەنێت.
بوونی یەک لایەنی بازرگانی (سۆمۆ) سەقامگیری نرخەکان دەپارێزێت و ڕێگری لە دامپینگ دەکات.
* هۆکاری نێودەوڵەتی – ئەرکە دەرەکییەکانی عێراق
عێراق پابەندە بە گرێبەستە نێودەوڵەتییەکان و ئۆپێک+ ڕێژەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن دیاری دەکات.
ئەگەر هەرێم بەجیا نەوت هەناردە بکات، بەغدا ناتوانێت کۆی گشتیی نەوت کۆنتڕۆڵ بکات، ئەمەش ڕەنگە عێراق بخاتە بەردەم سزاکان یان کەمکردنەوەی پشکەکان لەلایەن ئۆپێکەوە.
* ڕەهەندی سیاسی – یەکێتی بڕیاردان
ڕادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی بەهێز دەکات و ڕێگری دەکات لە پێشینەیەک کە پارێزگاکانی دیکە دەتوانن بیقۆزنەوە بۆ داوای هەناردەکردنی ڕاستەوخۆ.
بەغدا ترسی ئەوەی هەیە ڕێگەدان بە هەرێم بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی نەوتی، ببێتە هۆی هەنگاوی سیاسی دواتر بەرەو جیابوونەوەی ئابووری.
ئەنجام:
بەغدا بەبازاڕکردنی نەوت لە ڕێگەی سۆمۆوە بە بابەتی سەروەری نیشتمانی و بەڕێوەبردنی یەکگرتووی سامانەکان دەزانێت، نەک تەنها ناکۆکییەکی دارایی، چونکە هەڕەشە لە یەکێتی عێراق دەکات لەبەردەم جیهاندا و کاریگەری لەسەر پابەندییە نێودەوڵەتییەکانی دەبێت.
تێڕوانینی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە گواستنەوەی نەوت بۆ سۆمۆ دەکرێت لە چەند خاڵێکدا کورتی بکەینەوە:
1. لێکدانەوە جیاوازەکانی دەستوور
حکومەتی هەرێم پێی وایە دەستوور (مادەی 112) جیاوازی دەکات لە نێوان کێڵگە کۆنەکان (کە پێش ساڵی 2005 دۆزراونەتەوە)، کە دەبێت لەگەڵ بەغدا بەڕێوەببرێن، لەگەڵ بوارە نوێیەکان (دوای 2005)، کە هەرێم مافی بەڕێوەبردن و هەناردەکردنی هەیە.
لە ڕوانگەی ئەوانەوە ئەو نەوتەی هەناردەیان دەکەن لەو کێڵگە نوێیانە دێت، هەربۆیە مافی یاساییان هەیە بیخەنە بازاڕەوە.
2. نەبوونی یاسای فیدراڵی نەوت و غاز
لە دەستوورەکەدا دەرکردنی یاسایەک دیاریکراوە کە پەیوەندی نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکان لە بەڕێوەبردنی نەوتدا ڕێکدەخات، بەڵام لە ساڵی 2007ەوە بەهۆی ناکۆکییە سیاسییەکانەوە یاساکە دەرنەچووە.
حکومەتی هەرێم دەڵێت: ئەگەر یاسایەکی ڕوون نەبێت، مافی خۆمانە لە بەرژەوەندی خۆماندا مامەڵە بکەین.
3. دڵنیابوون لە پێدانی باجی دارایی
لە ساڵانی ڕابردوودا هەرێم لەلایەن بەغداوە تووشی دواکەوتن یان کەمکردنەوەی پشکی بوودجە بووە، ئەمەش قەیرانی مووچەی لێکەوتەوە.
حکومەتی هەرێم ترسی ئەوەی هەیە ئەگەر نەوت ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ بکات، ئەوا ئەو پارەیەی بۆی تەرخانکراوە لەکاتی خۆیدا یان بەو بڕە ڕێککەوتنەی لەسەر کراوە وەرنەگرێت.
4. ڕەچاوکردنی سیاسی و ئابووری
حکومەتی هەرێم پێیوایە کۆنتڕۆڵکردنی بەشێک لە سامانە نەوتییەکانی، پەراوێزی سەربەخۆیی دارایی لە بەغدا دەبەخشێت، ئەمەش فشارە سیاسییەکانی لەسەر کەمدەکاتەوە.
هەرێم دەیەوێت بۆ جیهان بیسەلمێنێت کە توانای بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی هەیە و ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بازاڕە جیهانییەکان بکات.
ئەنجام:
حکومەتی هەرێم پێی وایە ڕادەستکردنی نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ بە واتای دەستبەرداربوون لە بەشێک لە دەسەڵاتی دارایی و ئابوری خۆی، ترسی ئەوەی هەیە کە گەرەنتی پارەدان لەدەست بدات و ڕێگری لە وەبەرهێنانە نەوتییەکانی بکات.
ئامادەکردنی:س.ش