د. عەبدولموتەڵیب رەفعەت سەرحەد
تا دێت کەیسی ئاو لە نێوان عێراق وتورکیا ئاڵۆزتر دەبێت، بە تایبەتى دواى تەواوبوونى پرۆژەى گاپ (GAP) بە ڕێژەى زیاتر لە ٩٥%. تورکیا زۆر سەرکەوتوو بوو لە ئیدارەدانى مەلەفی ئاو و بەشێوەیەکى زۆر هێمنانە زۆربەى بەنداوەکانى دروستکرد و واى لە عێراق کرد کە بەدەست کەمئاویی و بەتاڵبوونى بەنداو و کۆگاکان و تەنانەت زەلکاوەکانیشەوە بناڵێنێ. بەشێوەیەک مامەڵەى کرد تا عێراقی گەیاندە لێواری مەرگ، تەنانەت مەترسی زۆر گەورە دروست بوو لە سەر ئەنجامدانى هەڵبژاردنەکان لە چەند پارێزگایەکى باشوور بە تایبەتى بەسرە، کە سیاسی و پسپۆڕانى ئەو پارێزگایە هەوڵیاندا پێش هەڵبژاردن شەقامى باشوور بجوڵێنن بە بەکارهێنانى کەیسی کەمئاویی و وشکبوونى روبارەکان لە دژی حکومەتى عێراقی و سودانى.
بۆیە عێراق و سەرۆک وەزیرانەکەی ناچاربوون ئەم لێکتێگەیشتنە واژۆبکەن، چونکە هیچ ڕێگەچارەیەکى دیکەیان نەما.
لە ئاستى ناوخۆ بارودۆخەکە لە تەقینەوە و قلیشاندابوو، لە ئاستى نێودەوڵەتیشدا بەتایبەتى (لە گەڵ تورکیا) پەیوەندى و سەردانە دیبلۆماسییەکان، هیچ ڕۆڵێکیان نەبوو لە قەناعەتپێکردنى تورکیا بۆ بەردانەوەى ئاوى روبارەکانى دیجلە و فورات، بەڵکو تورکیا توانى سیاسیانە پلان و دروشمە نەوەد ساڵییەکەى خۆى "ئاو بەرانبەر بە نەوت" بهێنێتەدی.
نەک تەنها ئەمە، بەڵکو پلانەکانیان هەر هەمووى خەریک جێبەجێدەکرێت و دروشمەکانیشیان دێنەدی.
چەندین ساڵە بە نووسین و وتار وچاوپێکەوتن ڕوونمانکردوەتەوە کە تورکیا پلانى زۆر گەورەى هەیە لە دروستکردنى پرۆژەى (گاپ) و تەنها کۆکردنەوە و خەزنکردنى ئاو نییە، بەڵکو ئەیەوێت عێراق و وڵاتانى کەنداو بخاتە ژێر ڕکێف و سیاسەتى خۆیەوە، بەڵام بەداخەوە کەس گوێى نەگرت!
تورکیا تەنها وڵاتێکى ئاسایی نییە، بەڵکو وڵاتێکە کە لە زۆر لە ڕوەکانەوە پێشکەوتووە و سیاسەتى ئەو وڵاتە نەگۆڕە، واتا بەگۆڕینى سەرۆکى وڵات سیاسەت و هێڵە گشتییەکانى ئەو وڵاتە دەستکاریی ناکرێت و دەبێت سەرۆک و کابینە یەک لە دواى یەکەکان لە خزمەتى وڵاتدابن و تەوکارى یەک بن، بە پێچەوانەى عێراق وهەرێمى کوردستانەوە.
پرۆژەى (گاپ) لە سییەکانى سەدەى ڕابردووەوە پلانى بۆ داڕێژرا و لە ناوەڕاستى حەفتاکان دەستکرا بە جێبەجیکردنى هەندێک لە بەنداوەکانى، بەڵام بەشێوەیەکى زۆر سست، چونکە تورکیا لە ڕووى ئابوورییەوە کێشەوگرفتى زۆرى هەبوو لەو سەردەمەدا.
دواتر لە هەشتاکان و نەوەدەکان دووبارە چەند بەنداوێکى ئەو پرۆژەیە بونیاتنران. لە ساڵی ٢٠٠٧ـەوە تورکیا بە دەرفەتى زانى کە بەنداوەکانى پرۆژەى گاپ تەواوبکات بەتایبەتى ئەوکاتەى کە عێراق نوقمى کێشە و گرفتى ناوخۆیى و شەڕى براکوژیی و تائیفى بوو.
لە ئێستادا تەنها یەک بەنداو ماوە لە چوارچێوەى پرۆژەى گاپ کە ئیشکردن تێیدا بەردەوامە و لەچەند ساڵى داهاتوودا تەواو دەبێت، ئەویش بەنداوى (جەزرە)یە. بە تەواوبوونى ئەم بەنداوە دۆخێکى نوێ لە عێراق دروست دەبێت و تورکیا ئەوکات زیاتر پێداگرى دەکات لە داواکردنى نەوت و فراوانکردنى قەبارەى هەناردەکردنى بازرگانى و سەقفى داواکارییەکانى زیاتر بەرز دەکاتەوە و ڕەنگە پلان و تەماحى زیاتریشی هەبێت لە نێوخۆى عێراق، چونکە تورکیا تائێستا پاشگەز نەبوەتەوە لە داواکردنى ویلایەتى موسڵ.
بەنداوى جەزرە دوا بەنداوى پرۆژەى (گاپ)ـە کە بە دوورى ٤٠کم لە سنوورى عێراق دروستکراوە و لەڕووى تەکنیکییەوە بە تەواوکارى بەنداوى (ئەلیسۆ) دادەنرێت، تەنها جیاوازى ئەوەیە کە بەنداوى (ئەلیسۆ) بەنداوێکى هایدرۆپاوەرە واتا مەبەست لێى بەرهەمهێنانى وزەى کارەبایە بە پلە یەک، بەڵام بەنداوى (جەزرە) زیاتر بۆ ئاودێریکردنە. بە مەبەستى ڕێگریکردن لەو ئاوەى بەنداوى (ئەلیسۆ) کە لە ئەنجامى بەرهەمهێنانى وزەى کارەبا بەردەدرێتەوە و بۆ ئەوەى نەگاتە نێو خاکی عێراق، تورکیا بەنداوى (جەزرە)ـى دروستکردووە لە سەر سنوورى عێراق کە لەڕێگەیەوە ٥٠٠ هەزار دۆنم لە زەوییە کشتوکاڵییەکانى ئەو ناوچەیەی پێ ئاودێریی دەکرێت بەمەبەستى زیادکردنى بەرهەمى کشتوکاڵى و دواتر هەناردەکردنى بۆ بازاڕەکانى عێراق. واتا پلانێکیان داڕشتووە کە هەرگیز یەک دڵۆپ ئاو بەفیڕۆ نەدەن و هەر دڵۆپێکى ئاوى ئەو بەنداوانە بەبێ بەرانبەر نەدرێتە عێراق کە لە حەقیقەتتدا و لە ڕووى زانستى و عورفە سیاسی و یاسا نێودەوڵەتییەکانەوە، مافی گەلانى عێراقە.
هەر بۆ ئەم مەبەستەش تورکیا ماوەى پێنج ساڵى داناوە بۆ ئەم لێکتێگەیشتنە کە کراوە، چونکە بە تەواوبوونى بەنداوى (جەزرە)، عێراق زیاتر ناچار دەکات بە پابەندبوون و ملکەچبوون بە داواکارییەکانى خۆیەوە.
ئەوەى لە نێوان عێراق و تورکیا واژۆکراوە ڕێکەوتن نییە لە سەر مافی دەستکەوتنى بەشە ئاو بۆ عێراق، بەڵکو یاداشتى لێکتێگەیشتنە و زیاتر بازرگانییە، مەبەست لێى بەردانەوەى ئاوە بەرانبەر بە نەوت و فراوانکردنى قەبارەى هاوردەکردنى شمەکى تورکىیە بۆ نیوخۆى عێراق بۆ زیاتر لە ٣٠ ملیار دۆلار لە ساڵێکدا. هاوکات شتێک نییە بەناو ئاڵوگۆڕى بازرگانى، چونکە عێراق جگە لە نەوت خاوەن هیچ بەرهەمێکى کشتوکاڵى و بازرگانى نییە، نەوتیش بەرانبەر بە ئاو جێگیر کراوە لەو یاداشتەدا.
هەر لەو "لێکتێگەیشتنە" یان "یاداشتە"دا، تورکیا کۆمپانیا تایبەتەکانى خۆى لە بوارى ئاودێریی و کشتوکاڵ دەخاتەکار و مافى جێبەجێکردنى پرۆژەکانى ژێرخانى کشتوکاڵى و ئاودێریی لە عێراق بە کۆمپانیا تورکییەکان سپێردراوە. بەپێى یاداشتەکە تورکیا چەند بەنداوێک لە عێراق دروستدەکات بۆ دروێنەکردنى ئاوى باران نەک ئاوى ڕوبارەکانى دیجلە و فورات!
بەپێى ئەو یاداشتە بێت و ئەگەر جێبەجێ بکرێت (کە من خۆم هیچ قەناعەتێکم پێى نییە بە تەواوەتى جێبەجێبکرێت)، هیچ سوودێکى ئەوتۆى بۆ عێراق نابێت، ئەگەر جێبەجێیش بکرێت ئەوە لە عێراقدا هیچ پێویستیمان بە وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو نامێنێت، چونکە ژێرخانى کشتوکاڵى و ئاودێریی تەسلیم بە تورکیا دەکرێت.
ئەوەى یەک تۆز بیر بکاتەوە و وبزانێت پلانى تورکیا لە دروستکردنى (پرۆژەى گاپ)ـدا چییە، بۆى دەرەکەوێت کە تورکیا بەڕاشکاوانە ئەیەوێت ژێرخانى کشتوکاڵی لە عێراق و وڵاتانى ناوچەکە هەرەس بهێنێت و ئەو وڵاتانە بکاتە بازاڕێکى گەورە بۆ ساغردنەوەى بەرهەممە کشتوکاڵیەکانى خۆى. بۆیە ئەو سەرى ئەم لێکتێگەیشتنە ئاشکرا و ڕوونە.
تورکیا هەرگیز کار بۆ پتەوکردنى ژێرخانى کشتوکاڵى و ئاودێریی عێراق ناکات، بەڵکو هەوڵدەدات زیاتر هەرەسی پێبهێنێت، هەرەسهێنانى ژێرخانى کشتوکاڵى لە عێراق لە قازانجى تورکیادایە و بەتەواوەتى کۆنترۆڵى سیاسەتى ئابوورى عێراق دەکات، ئەمە جگە لەوەى کە لە ئێستادا سیاسەتى ئاویى و کشتوکاڵیى عێراقی کۆنترۆڵکردووە و لە ئایندەدا عێراق سەروەرى خاکیشی لەدەستدەدات.
ئەم لێکتێگەیشتنە کە کراوە بەڕێژەى زیاتر لە ٩٠%، لە قازانجى وڵاتى تورکیایە، لە کاتێکدا ئەگەر عێراق وڵاتێکى خاوەن سەروەریی بووایە، ئەوە هەرگیز یاداشتێکى لێکتێگەیشتنى سەقەتى لەم جۆرەى واژۆ نەدەکرد، بەڵکو هەوڵیدەدا لە ئاستى نێودەوڵەتى و بەشێوەى دیبلۆماسی و بە بەکارهێنانى نەوت وەک کارتى فشار، تورکیا ناچاربکات بە واژۆکردنى ڕێکەوتنێکى نوسراو بەمەبەستى بەدەستهێنانى مافی مێژوویى گەلانى عێراق لە ئاوى روبارەکانى دیجلە و فورات.
ئەوەى کە حکومەتى عێراق و بەتایبەتى وەزارەتى سەرچاوەکانى ئاوی عێراق کردوویەتى، ئەوەیە کە پێشتر و لە دانیشتنەکانیان لەگەڵ لایەنى تورکى، ڕازییبوونە بەوەى ناوى روبارە نێودەوڵەتییە هاوبەشەکانى بگۆڕدرێت بۆ (ئەو روبارانەى کە سنوور تێدەپەڕێنن/ انهار عابرە للحدود)، تەنها بۆ ڕازیکردنى دڵى لایەنى تورکى. کە ئەوەش ئاماژە و دانپێدانانە بەوەى ئاوى روبارى دیجلە و فورات نێودەوڵەتى و هاوبەش نین، بەڵکو موڵکى تورکیایە و تەنها سنوورى ئەو وڵاتەیان بڕیوە، لەکاتێکدا و بەپێى هەموو عورف و ئاکار و یاسا نێودەوڵەتییەکان، ڕوبارى دیجلە و فورات و نیل و ڕاین و ئەمازۆن و …هتد، هەموویان ڕوبارى نێودەوڵەتى و هاوبەشن. ئەمەش ئاماژەیەکە کە لایەنى عیراقی لایەنێکى لاواز و خۆبەکەمزانە بەرانبەر بە لایەنى تورکى و سازشی لەسەر زۆرێک لە مافە ڕەواکانى گەلانى عێراق کردووە.
ئەوەى عێراق دەستیدەکەوێت لەم لێکتێگەیشتنە، ئەوەیە تەنها یەک ملیار م٣ ئاوى بۆ بەردەدرێتەوە بەمەرجێک ئەوە بڕە ئاوە کاریگەرى خراپی لەسەر ئاستى خەزنى بەنداوەکانى تورکیا نەبێت. ئەو یەک ملیارە بەشی ئاوى خواردنەوەى عێراق ناکات و هیچ لە کێشەکانى عێراق چارەسەرناکات، بەڵکو گرفتى کەمئاویی و بەبیابانبوون لەساڵانى داهاتوودا فراوانتر دەبێتەوە. هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ شکستهێنانى عێراق لە بەڕێوەبردنى هەموو سیکتەرەکانى وڵات بە گشتى و بەتایبەت لە بەڕێوەبردنى سەرچاوەکانى ئاو.
دابەزینى ئاستى ئاوى هەموو ڕوبار و کۆگا و زۆنگاو و زەلکاوەکان، عێراق بەرەو ئاقارێکى مەترسیدار دەبات. هیچ شتێک جێگرەوەى ئاو نییە و نابێت، تەنانەت خاکیش. ئەوەى تورکیا دەیکات دژ بە عیراق جۆرێکە لە بەکارهێنانى ئاو وەک چەک (عسکرە المیاه - Water weaponization)، ئەوەشی لە عێراق دەگوزەرێت لە ئەنجامى سیاسەتە ئاوییەکەى تورکیا، دڕندەترین جۆرى (ئیکۆساید)ـە.
بەداخەوە نەبوونى سیاسەتێکى ڕوونى تایبەت بە سەرچاوەکانى ئاو لە عێراق وایکردووە کە ئاسایشى ئاو، ئاسایشی خۆراک و ئاسایشى نیشتیمانى لەژێر گەورەترین هەڕەشەدا بێت.
تورکیا و ئێران ئامادەنین هیچ ڕێکەوتنێکى نوسراوى تایبەت بە دابەشکردنى ئاوى روبارە نێودەوڵەتییەکان لەگەڵ عێراق واژووبکەن. لاوازى عێراق لە سیاسەتى دەرەوە و بەکارنەهێنانى نەوت و گاز وەکو کارتى فشار، وایکردووە کە وڵاتانى سەرچاوە هیچ گوێنەگرن لە داواکاریی و پێداویستییەکانى گەلانى عێراق. ئەگەر عێراق هەڵوێستێکی ڕوون نەنوێنێت و هەوڵى واژووکردنى ڕێکەوتنى نوسراو نەدات، ئەوا ئایندەى وەکو وڵات ئەکەوێتە مەترسییەکى زۆر گەورەوە، بەشێوەیەک کە داڕشتنى سیاسەتى عێراق لە ئایندەیەکى نزیکدا و لە هەموو بوارەکاندا، ئەکەوێتە چنگى وڵاتى تورکیاوە.