هەڵوێستێكی مێژوویی چه‌ند كەسایەتی كورد لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا

ڕووداوە كارەساتبارەكانی جیهان كەم تا زۆر كاریگەرییان لەسەر دۆخی ژیان و هەلومەرجی سیاسی كوردستانیش جێهێشتووە، ئەو پێشهاتانە بێ ئەوەی گەلەكەمان دەستیان لە خوڵقاندنیاندا هەبووبێ، تەوژمەكانیان هێندە بەهێز بووە كە گۆڕانكاریی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە. 

جەنگی یەكەمی جیهان (1914-1918ز) لەنێوان هاوپەیمانان (ئەڵمانیا، نەمسا-مەجەر، ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، بوڵغارستان) لەلایەك و وڵاتانی (فەرەنسا، بەریتانیا، ڕووسیا، سربستان، ئیتاڵیا، ئەمریكا، ژاپۆن، ڕۆمانیا) لەلایەكیترەوە هەڵگیرسا. 

ویلایەتی موسڵ و كوردستانی باكور وەك بەشێك لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، كەوتنە بەردەم شەپۆلێكی بەرفراوانی پڕوپاگەندەی دەسەڵاتدارانی عوسمانی تا بەناوی جیهاد، كورد بۆ  جەنگ دژ بە ڕووسیا دنە بدەن، وێڕای كاریگەرییەكانی پڕوپاگەندەكە لەسەر چەندین هۆز و بنەماڵەی كورد، كۆمەڵێك منەوەر و زانای ئایینی كورد لە كوردستاندا بەگژ ئەو بانگەوازەدا چوونەوە، ڕۆڵێكی كارایان لەناو میللەتەكەی خۆیاندا بینی تا بەو پڕوپاگەندانەی عوسمانییەكان هەڵنەخەڵەتێن و نەبنە سوتەمەنی جەنگێك كە پێوەرەكانی لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا ناگونجێ و هیچ سودێكیشی بۆ نەتەوەی كورد تێدا نییە. 

(بازیل نیكتین) كوردناسی بەناوبانگ كە كونسوڵی ڕووسیا بووە لە ئێران و خاوەنی چەندین كتێبە دەربارەی كورد، لە یادداشتەكانیدا وەك شایەتحاڵێك باسی لەو بابەتە گرنگە كردووە، ئاماژەی بە هەڵوێستی كۆمەڵێك كەسایەتی كورد دەدات سەبارەت بەو سیاسەتە هەڵخەڵەتێنەرەی عوسمانییەكان كە لە ڕێگەی بەیاننامە و پڕوپاگەندەیەكی زۆرەوە هەوڵیان داوە كورد بەناوی جیهاد بنێرن بۆ جەنگی ڕووسیا.

(نیكتین) لە یادداشتەكانیدا بەشێك لە بەیاننامەی عوسمانییەكانی خستۆتەڕوو:"سەرجەم موسوڵمانان لەبەردەم ئازار و مەینەتی دەوڵەتانی پەلاماردەری ڕووسیا و فەرەنسا و بەریتانیادان، وەك دانیشتوانی كرێمە و قازان و توركستان و بوخارا و هیندستان و چین و ئەفغانستان و ئەفریقا و ئێران، پێویستە لەم جەنگەدا شانبەشانی سەربازانی عوسمانی، ئەركی پیرۆزی ئایینی ئیسلام جێبەجێ بكەن و بە گیان و ماڵ لەم جیهادە پیرۆزەدا بەشداری بكەن" .

سەبارەت بەكاریگەریی عوسمانییەكان لەسەر هۆزەكانی كورد بۆ هاندانیان بۆ ئەم جەنگە ماڵوێرانكەرە بەناوی جیهادەوە، (بازیل نیكتین) وەك شایەتحاڵێك ڕۆشنایی دەخاتەسەر دیدوبۆچوونی كۆمەڵێك كەسایەتی ناسراوی ئەو سەردەمەی كوردستان، نوسیوییەتی:"مەسەلەی جیهاد بەهۆی شێخەكان و موریدەكانیانەوە زۆر زوو لەنێو كوردستاندا بڵاوبۆوە، تەنها یەكێك لە شێخەكان بەناوی (شێخ بابا)  كە لە دەوروبەری شاری مەهاباد بە بەزوهد و تەقواوە دەژیا و لای كوردەكان جێگەی ڕێز بوو، دژایەتی ئەم بانگەوازی جیهادەی كرد، توركەكانیش لە زستانی ساڵی (1915- 1916ز) بەهۆی ئەو بۆچوونەی كە پێچەوانەی بانگەوازی جیهاد بوو، سزای لەسێدارەیانیان بەسەردا سەپاند" .

  سەبارەت بە هەڵوێستی كوردانەی كەسایەتییە ئاینییە ناسراوەكانی كورد لە ویلایەتی موسڵ واتا هەرێمی كوردستان، (نیكتین) نوسیویەتی:"لە سەرەتای جەنگدا، كۆمەڵێك كەسایەتی ئایینی موسوڵمانی كورد كە لە كاریگەری سیاسی ئەستەنبوڵ بەدوور بوون، بانگەوازی جیهادیان تەنها لەبەر ڕۆشنایی دیدی ئاییندا دەبینی، كوردەكانیان بۆ جیهاد بانگهێشت كرد، لەهەمانكاتدا هەندێ لە كەسایەتییە ئایینییەكانی كورد كە لەناو خودی توركیادا ژیا بوون و لە سیاسەتیش دوور نەبوون، كۆمەڵێك ناڕەزایەتییان  دژ بەو بانگەوازی جیهادە دەربڕی وەك: (ئەبوبەكر ئەفەندی)   لە هەولێر، (محەمەد ئەفەندی)  لە كۆیە، (عەبدولقادر ئەفەندی)   خەڵكی بیارە و (تەها ئەفەندی) لە هەكاری. ئەم كەسایەتییە ئاینییانە بە كوردەكانیان دەگوت: ئەو جەنگەی ئێوەی بۆ بانگهێشت كراوە، مەشروع نییە. ئەم بانگەوازە بۆ جیهاد لەگەڵ ئەو مەرجانەدا ناگونجێ كە شەریعەت دەستنیشانی كردوون" . 

ڕۆڵی ئەم چەند كەسایەتییە لە ڕەتكردنەوەی پڕوپاگەندەی عوسمانی كە دەیانویست بەهۆی ئایینەوە جارێكیتر گەلی كورد لەخشتە ببەن تا بەشداریی شەڕێكی خوێناوی نێوان عوسمانی و ڕووسیا بكات، بەخاڵێكی پرشنگداری نوێخوازی و قوڵبینی كەسایەتییە مەزنەكانی كورد دادەنرێت، بەجۆرێك پێویستە بەدواداچوونی ورد لەنێو دیكۆمێنت و بەڵگەنامە ڕەسەنەكانی دەوڵەتانی سەردەستەدا بكرێت تا ڕۆشنایی زیاتر بخرێتەسەر ئەو قۆناغە مێژووییانەی بۆ گەلەكەمان جێگەی بایەخن.

سەرنج: بۆ دەستخستنی ژیاننامەی چەند كەسایەتییەك، سودم لە (د.هەردی مەهدی میكە) وەرگرتووە و گەلێك سوپاسی دەكەم.


سه‌رچاوه‌كان:
1-بازیل نیكیتین: ایرانی كە من شناختە ام، ترجمە فرەوشی، 1329 تهران.
2- تاهیر مەلا عەبدوڵا بەحركەیی (مەلا): مێژووی زانایانی كورد، نوسینگەی تەفسیر، چاپی دووەم، 2016.
3- سەید سمایل بەرزنجی: شێخ بابا شێخی شەهید، ، گۆڤاری مەهاباد، ژمارە (9) ساڵی یەكەم، سەرماوەزی 1380.
4- مەلا عەبدولكەریمی مودەریس: بنەماڵەی زانیاران،  ئا:محەمەد عەلی قەرەداغی، چاپی یەكەم، 1984.